Coğrafyanın en ilgi çekici konularından biriyle karşınızdayız: Dünya’nın katmanları. Uydu görüntülerinde, harita ve atlaslarda yalnızca yüzeyini gördüğümüz Dünyamız aslında katmanlardan oluşmaktadır. Kuş bakışı bir görüntü Dünyamızın bizlere yalnızca mavi-yeşil yüzeyiyle ilgili bilgi verir. Halbuki geoit şeklindeki Dünya gezegeni, karalardan ve sulardan ibaret değildir. Çıplak gözle görülmeyen bu katmanları birbirinden ayıran belli başlı özellikleri vardır. Tüm bu ayırıcı özellikler dikkate alındığında Dünyamız beş katmandan oluşmaktadır.
Atmosfer – Gaz Katmanı
Dünya’nın katı yüzeyini çevreleyen gaz katmanı gezegenin ilk katmanıdır. Bu katmanın %78’ini azot, %21’ini oksijenden oluşur. Atmosfer tabakasında bulunan diğer gazlar ise argon, karbondioksit, neon, helyum, kripton, ksenon, hidrojen, metandır. Bunlarla beraber atmosfer katmanında, toz tanecikleri ve su buharı da mevcuttur. İnsanların nefes almasını ve dolayısıyla hayatını sürdürmesini sağlayan başlıca faktör işte bu atmosfer katmanıdır. Yüzlerce kilometre kalınlıkta olan ve gazdan oluşan atmosfer tabakasını Dünya’dan ayrılmasını engelleyen ise yerçekimidir. Gazlar arasında var olan yoğunluk farkının gazları yer yer ayrıştırması sebebiyle atmosfer de kendi içinde katmanlara ayrılır. Bunlar:
- Troposfer
- Stratosfer
- Mezosfer
- Termosfer
- Egzosfer olmak üzere beş katmandır.
Hidrosfer – Su Katmanı
Hidrosfer katmanı adından da anlaşılacağı üzere Dünyamızda bulunan okyanus ve denizlerin oluşturduğu katmandır. Gezegenimizin “mavi gezegen” olarak anılmasına sebep olan da su katmanıdır. Yaşamın devamlılığını sağlayan en önemli faktörlerden biri olan su, bu katmanda bulunur. Haritalarda okyanus ve denizlerin yerleri sabit verilerle gösterilir. Ancak hidrosfer katmanı sabit değildir. Okyanus ve denizler dolayısıyla kara parçaları kıta kayması sebebiyle hareketli haldedir. Dünya üzerindeki tatlı ve tuzlu, donmuş ya da sıvı formdaki tüm su tabakası yer değiştirmektedir. Bu değişim haldeki su miktarının 1,386 milyon km3 (333.000.000 km3) olduğu tahmin edilmektedir. Bu miktar tatlı ve tuzlu, donmuş ya da sıvı formunda bulunan Dünya üzerindeki tüm suyun miktarıdır. İnsan yaşamı için daha gerekli pozisyonda olan su ise tatlı sulardır. Ancak;
Endüstri ve sanayinin oluşturduğu kirlilik
Dikkatsiz su tüketimi
Küresel ısınma gibi faktörler, dünya üzerindeki su rezervlerinin azalmasına sebebiyet vermektedir.
Litosfer – Yer Kabuğu Katmanı
Katmanlardan oluşan Dünya’nın en dış kabuğuna litosfer ya da yer kabuğu katmanı denmektedir. Yalnızca insan yaşamının sürdüğü kıtalar değil okyanus altlarındaki yer katmanı da litosfere dahildir. Tek bir parçadan değil plakalardan oluşan litosfer katmanının kalınlığı dünyanın her yerinde aynı değildir. Kimi yerlerde incelen kimi yerlerde kalınlaşan litosferde çeşitli elementler bulunmaktadır. Bu tabakada en çok bulunan bazı elementler şunlardır:
- Oksijen (O) (%46,6)
- Silicon (Si) (%27,7)
- Alüminyum (Al) (%8,13)
- Demir (Fe) (%5,0)
- Kalsiyum (Ca) (%3,6)
- Sodyum (Na) (%2,8)
- Potasyum (K) (%2,59)
- Magnezyum (Mg) (2,09)
Litosferin altında ise üst mantodan daha zayıf ve sıcak olan, daha derinde bulunan astenosfer katmanı vardır.
Pirosfer – Magma Katmanı (Ateş Küre)
Pirosfer katmanı, Dünya yüzeyinin altında bulunan aşırı derecede sıcak sıvı veya yarı sıvı kayadır. Sıcaklığı değişkenlik göstermekle birlikte 700 °C ila 1300 °C arasındadır. Daha nadir görülen karbonatit magmaları 490 °C kadar soğuk, komatit ateş küreler ise 1600 °C kadar sıcak olabilir. Yerkürenin altı; iç çekirdek, dış çekirdek, manto ve kabuktan oluşan katmanlı bir yapıya sahiptir. Gezegenin mantosunun çoğu magmadan oluşur. Magma katmanı, kabuktaki deliklerden ya da çatlaklardan geçer. Bunu sonucunda volkanik bir patlamaya neden olabilir. Diğer yandan magma, bazı volkanik bölgelerden yeryüzüne çıkmaktadır.
Barisfer – Çekirdek Katmanı (Ağır Küre)
Barisfer katmanı olarak da bilinen Çekirdek Katmanı iki temel katmandan oluşur:
- mantoyu çevreleyen dış çekirdek,
- iç çekirdek.
Dış çekirdek sıvı bir formda bulunurken iç çekirdek katı haldedir. Bu bölgeleri ayıran sınıra Bullen süreksizliği denir. Yaklaşık 2.200 kilometre (1.367 mil) kalınlığındaki dış çekirdek, çoğunlukla sıvı demir ve nikelden oluşur. Nikel, periyodik tablonun 28 numaralı elementidir. Bu sert, gümüşi element oksidasyona ve korozyona karşı dayanıklıdır. Bu, onu diğer birçok element için veya çok metalli alaşımlarda kullanım için iyi bir kaplama yapar. Aslında, içeriğinde bulunan elementler hakkında dahi tahminler yürütülen Dünya’nın çekirdeğinin hiçbir örneği yoktur. Dünya’nın çekirdeğine dair bilgiler genel olarak sismik dalgaların ve Dünya’nın manyetik alanının analizinden öğrenilmiştir. İç çekirdeğin yüzeyindeki sıcaklığın yaklaşık 5.430 °C veya 9.800 °F olduğu tahmin edilmektedir, bu da Güneş’in yüzeyindeki sıcaklıkla eşdeğerdir. Ağır kürenin bilimsel veriler bu şekilde yer almaktadır.
