Üzerine şarkılar ve şiirler yazılmış, tüm sanat dallarının en az bir kez konusu olmuş bir terimden bahsedeceğiz bugün: Samanyolu Galaksisi. Osmanlı Türkçesinde Kehkeşan adını da alan bu galaksi, Güneş Sistemi’ni de içinde barındırmakta. Yani görmüş olduğunuz her şey, Samanyolu Galaksisi’ne tabi durumda.
Samanyolu’nun Etimolojisi
Farsça da saman anlamına gelen “keh” yahut “kâh” kelimesinin, çekmek anlamına gelen “keşan” kelimesinin edebi birleşimi. Gökyüzüne baktığınızda görülen beyaz parlak çizgiye bu adı veren divan şairleri, birçok şiirlerinde ondan bahsetmişlerdi.
Antik Yunan mitolojisinde ise Jüpiter’in karısı Juno, Herkül’ü emzirirken memesinden bir damla süt akıvermiştir. Bu yolla da Samanyolu Galaksisi oluşmuştır. Bu yüzden doğu dillerinin birçoğunda Samanyolu, “Milky Way” adıyla bilinmektedir.
Samanyolu Galaksisi’nin Tarihteki Yeri
Antik Yunan doğa filozoflarından Demokritos, uzun geceler gökyüzünü seyretmeyi çok severdi. Bu durum onun samanyolu hakkında da çıkarımlarda bulunmasına yol açtı. Demokritos’a göre Samanyolu, bu uzak ışıklı yer, birçok farklı yıldızın bir araya gelmesinden oluşan bir kümeydi.
Antik Yunan’ın bir diğer dahi filozofu Aristoteles de Samanyolu hakkında çıkarımda bulunan filozoflardan biriydi. Aristoteles’e göre Samanyolu Galaksisi, alev alev yanan yıldızların bir arada bulunduğu yerdi. Bu yer Dünya’nın atmosferinin üst bölümünde bulunuyordu.
Birçok farklı filozof ve gök bilimci Samanyolu Galaksisi hakkında iddialar atmaya devam etti. Orta Çağ’da, felsefede ve astronomide iyice ilerlemiş olan Arap Dünyası da Samanyolu Galaksisi ile ilgilenmekten geri durmadı. Bir gökbilimci olan İbn-i Heysem, Aristoteles’ten farklı bir düşünceye sahip olan ilk düşünürdü. Ona göre Samanyolu Galaksisi, atmosfere dahil değil, Dünya ve atmosferden oldukça uzaktı. Bununla birlikte;
- İranlı gökbilimci Biruni,
- İbn Bacce,
- İbn Kayyim El-Cezviyye gibi birçok Orta Doğu düşünürü de Samanyolu hakkında farklı görüşler ileri sürdüler.
Samanyolu Galaksisi’ni ilk gözlemleme fırsatı olan düşünür ise Galilelo Gelilei oldu. Galilei, Samanyolu’nun bir araya gelen binlerce yıldızın oluşturduğu küme olarak tanımladı ve bu tanım uzunca bir süre doğru kabul edildi. Galilei’yi sırasıyla Thomas Wright, Immanuel Kant, William Herschel gibi düşünürler takip etti.
En sonunda 1930 yılında Robert Julius Trampler adlı gökbilimci, Samanyolu Galaksisi’nin bir varsayımsal görünümünü ortaya çıkarmayı başardı.
Samanyolu Galaksisi Nedir?
Gökyüzüne baktığınızda gördüğünüz her yıldız Samanyolu Galaksisi’nin bir parçasıdır. Hatta üzerinde yaşadığımız Dünya’da bu galaksiye tabidir. Samanyolu’nda 100 milyar ile 400 milyar arasında yıldız olduğu düşünülüyor. Samanyolu’na “yol” yahut Batı dillerinde “way” denilmesinin bir sebebi var. Bu devasa galaksi Dünya’dan bakıldığında yolvari düz bir çizgi şeklinde görünmektedir. Aslında Dünya’yı da içine alan şekli dairesel bir disk biçimindedir. Ancak Dünya’dan yani bu galaksinin içerisinden baktığımızda karşımızda düz bir çizgi görürüz.
Samanyolu Galaksisi milyarlarca yıldızın yanı sıra toz ve gazları da bünyesinde barındırmaktadır.
Samanyolu Galaksisi 100.000 ışık yılı genişliğindedir ve 4 ana kola ayrılmaktadır. Dünya’nın içinde bulunduğu Orion adı verilen kol, aralarından en küçük olanıdır. Orion kolu, merkez dediğimiz yere 26.00 ışık yılı uzaklıktadır. Bahsetmeden geçmeyelim; galaksideki yıldızlar arasındaki gazların büyük bir çoğunluğunu hidrojen ve helyum oluşturmaktadır.
Samanyolu 3 ana bölümden oluşmaktadır. Bu bölümler:
- Çekirdek,
- Disk,
Çekirdek
Galaksi’nin merkezine çekirdek adı verilmektedir. Çekirdeğin merkezinde ise devasa bir kara delik olan Sagittarius A bulunmaktadır. Sagittarius A, Güneş’in genişliğinin yaklaşık 30 katı bir alanın içerisindedir. Bu kara delik, güneşten yaklaşık 4 milyon kat daha fazla bir kütleye sahiptir. Bununla birlikte Samanyolu Galaksisi’nde var olan yıldızların ¼ ‘i çekirdekte bulunmaktadır.
Çekirdek, yaygın bilinenin tersine dairesel değil, düz bir çizgi şeklindedir. İki ucu arasındaki mesafenin 5.000 ila 20.000 ışık yılı olduğu tahmin edilmektedir.
Disk
Samanyolu’nun yıldız diski 75.000 ila 100.000 ışık yılı yarıçapa sahiptir. Eni ise sadece 1.000 ışık yılı kalınlığındadır. NASA’ya göre, diskin içinde yıldızların ve gazın yoğunluğu ortalamanın üzerindedir. Bunun sonucunda yıldız oluşumunun daha yüksek bir oranda gerçekleştiği tahmin edilmektedir. Bu kolların görsel gözlemlerde öne çıkmasını sağlayan birkaç ana sarmal kol bulunur. Dünya’nın içinde bulunduğu Orion kolu merkeze yaklaşık 26.000 ışık yılı uzaklıktadır.
Hale
Hale, Samanyolu Galaksisi’ni çevreleyen yıldızlar ve gazlar kümesidir. Yaklaşık olarak 100.000 ışık yılı yarıçapta olduğu tahmin edilmektedir.
Samanyolu Galaksisi’nin 2 büyük uydu gökadası bulunmaktadır. Bunlar:
- Büyük Macellan
- Küçük Macellan
Yalnız sadece bu ikisi ile de sınırlı değil. Samanyolu Galaksisi’nin yüzlerce uydusunun olduğu düşünülüyor.
Samanyolu Galaksisi’ne en yakın galaksi, yaklaşık 2,5 milyon ışık yılı uzaklıktaki Andromena Galaksisi’dir. Andromena ve Samanyolu Galaksileri Yerel Grup denilen devasa galaksiler topluluğunun parçasıdır. Yerel Grup’ta Samanyolu ve Andromena dahil olmak üzere yaklaşık 80 milyon galaksi daha olduğu tahmin edilmektedir. Yerel Grup, yaklaşık olarak 10 milyon ışık yılı genişliğindedir.
Yerel Grup, birkaç büyük galaksiler arası boşlukla çevrili Başak Üstkümesi adı verilen daha büyük bir yapının bir üyesidir. Bu üstkümenin merkezinde, yaklaşık 54 milyon ışık yılı uzaklıkta Başak Kümesi yer alır. Başak Kümesi, 1.000 ila 2.000 galaksiden oluşan devasa bir koleksiyondur. Başak Üstkümesi’nin kendisinin, Laniakea Üstkümesi adı verilen daha da büyük bir yapının bir parçası olduğu düşünülmektedir.
