İnsanların yaşadığı toprak üzerine çalışmalar yapan pek çok bilim dalı bulunmaktadır. Bu bilim dallarının en temel amacı, dünyanın işleyişini kavramak ve insanların hayatlarını bu işleyişe adapte etmeye çalışmaktadır. Jeoloji, dünya çekirdeği ve dünya üzerindeki katmanları inceleyen ana bilim dalıdır. Yer bilimi adı da verilen jeoloji, başta dünya olmak üzere diğer gezegenlerin yapılarını da inceler. Jeolojiyi derinleştiren pek çok alt bilim dalı bulunmaktadır. Bunlardan biri de litolojidir. Peki tam olarak litoloji nedir? Neleri inceler?
Dünya pek çok katmandan meydana gelmektedir. Bu sebeple jeolojiye yardımcı olarak nitelendirilebilecek, dünya üzerindeki katmanları ve organizmaları inceleyen alt bilim dalları bulunmaktadır. Alt bilim dalları, jeolojiyi derinleştirmeye ve dünya ile ilgili gerçeklerin ortaya çıkmasını sağlamaktadır.
Dünya gezegenindeki kayaların başlangıcından, bileşimine, yapı şekillerinden, yapıların dağılımına kadar inceleyen ve üzerine çalışmalar yapan bilim dalıdır. Litolojinin kökeninin antik çağa dayandığı ve o zamandan itibaren kayaç yapılarını incelediği düşünülmektedir. Çin ve Arap belgeleri ile Aristoteles’in öğrencisi olan Theophrastus’un notlarında litoloji bulguları yer almaktadır.
Litoloji ve Kayaç Tipleri
Kayaçlar ile ilgili fiziksel ve kimyasal özellikleri inceleyen ve sınıflayan bilim dalına litoloji adı verilmektedir. Litoloji, kayaç yapısını incelediği için pek çok bilim dalıyla ortak olarak çalışmaktadır. Litolojide kayaç tipleri, kendilerinin oluşma süreçlerine göre sıralanmaktadır. Bu sıralamaya göre litolojideki üç ana kaya tipi şunlardır:
- Magmatik kayaç tipi
- Tortul kayaç tipi
- Metamorfik kayaç tipi
Litoloji içerisinde kimyasal bileşim ve mineraloji çalışmaları bulunmaktadır. Kayaç tiplerinin kimyasal özelliklerinin de derinlemesine işlenmesi, litolojinin fen bilimleri ile de ortak çalıştığı anlamına gelmektedir. Litolojideki yapı ve bileşenlerin kendi aralarındaki düzenlenme ile tepkimeleri de bu bilim dalına bağlı bir inceleme alanıdır.
Magmatik Kayaç
Volkanik patlamalar ve manto konveksiyon akımları ile oluşan kayaç tipine magmatik kayaç adı verilmektedir. Yer küre üzerindeki yüksek ısı değişimleri ile oluşan patlamaların ardından meydana gelmektedirler.
Temel yapıları gaz ve sıvıdan oluşmaktadır. Patlamalar sonucu yeryüzüne ulaşan magma, hava ile temasının arından gaza benzer yapısını kaybetmeye başlar ve soğur. Bu şekilde magmatik kayaç oluşumu görülmüş olur. Bileşen yapılarına göre iki tür magmatik kayaç bulunmaktadır, bu kayaçlar şunlardır:
- Plütonik kayaçlar: Yeryüzüne ulaşan magma, derin çatlaklara nüfus etmektedir. Çatlaklar arasına yavaş yavaş işleyen magma, intrüzif ya da diğer adıyla plütonik kayaçları meydana getirir. Kimyasal yapıları, magmatik kayaç türüne benzediği için plütonik kayaçlar, magmatik kayaç tipine örnek olarak gösterilmektedir.
- Asitli magmatik kayaçlar: Yüksek dozda silikadan oluşmaktadır. Yapılarında demir ile magnezyum da bulunmaktadır. Ayrıca silikaları, serbest kuvars yapılarından oluşmaktadır.
Tortul Kayaç
Yeryüzünde birikmiş ve erozyonlar aracılığı ile oluşan toprak yapılarının tortullarından meydana gelen kayaç türüne, tortul kayaç adı verilmektedir. Temel yapıları, yerkabuğu adı verilen yüzeydeki kimyasal yapıdan oluşur. Tortul kayaç yapıları organik bir yapıya sahiptirler. Deniz kabukları, kalsiyum bakımından zengin kalkerli kayaçlar, tortul kayaç yapısına örnek olarak gösterilebilir.
Tortul kayaç yapısının oluşmasını su, rüzgâr, sıcaklıktaki değişimler, topraktaki sürtünme ve çökelme oluşmaktadır. Yapılarında oldukça yüksek oranda mineral yer alır. Üst katmandan, alt katmana kadar gittikçe sıkılaşan bir yapıya sahiptirler. Bir tortul kayanın oluşumu, milyonlarca yıl sürebilir.
Dünya üzerindeki tektonik hareketler, tortul kayaların yüzeye çıkmasını sağlamaktadır. Organik karbon ve kabuğumsu yapılar, tortul kayaçların oluşumunu sağlayan parçalardır. En çok bilinen tortul kayaç örnekleri ise kumtaşları ve kabuklardır.
Metamorfik Kayaç
Magmatik kayaç ve tortul kayaçlara göre daha nadir bir kayaç tipi olan metamorfik kayaçlar, yerkabuğunun derinliklerinde yer almaktadır. Yüksek sıcaklık ve basınca maruz bırakılmış tortul yapıların oluşumu ile meydana gelmektedirler. Metamorfik kayaçlar, yapılarında tortul ve magma bulundurmaktadırlar.
Başkalaşım kayaçları olarak da adlandırılan metamorfik kayaçlar, dünya yüzeyinin oldukça büyük bir kısmını oluşturmaktadır. Tortul ve magmatik kayaç yapıları dünya yüzeyinin üstünde yer alırken, metamorfik kayaçlar dünya yüzeyinin altında yer almaktadırlar. Dünya yüzeyindeki değişimler, metamorfik kayaç yapılarının oluşmasına yardımcı olur.
Litoloji ve Petroloji
Temel anlam olarak petroloji, litolojiye oldukça benzer bir bilim dalıdır. İki bilim dalı da taş ve kayaç yapılarını fiziksel ve kimyasal açıdan incelemektedir. Fakat iki bilim dalı arasında önemli farklar bulunmaktadır. Litoloji ve petroloji, derinlemesine incelendiği takdirde bu önemli farklar ön plana çıkmaktadır.
Litolojide bir kayaç yapısı incelenirken, kayacın bulunduğu alan ve o bölge ile çevresi inceleme altına alınır. Çünkü kayacın bulunduğu bölge, kayaçların işlenmesini, kimyasal yapılarını ve fiziki oluşumlarını etkiler. Kısaca litolojide, bir kayaç incelenirken bulunduğu tüm ortam değerlendirme altına alınır.
Dilerseniz Korozyon Nedir? sorusunu cevaplamış olduğumuz içeriğimizi de ziyaret edebilirsiniz.
Petroloji ise ilgilendiği her kaya yapısı için sadece kayayı baz alarak araştırmaları yapmaktadır. Bu bilim dalında, litolojideki gibi bölge taraması ve alan yapı incelemesi yapılmaz. Sadece ilgilenilen kaya yapısı enine boyuna incelenir ve tartışılır. Bu sebeple pek çok yer tarafından aynı kabul edilen petroloji ve litoloji, bu özellikleri ile birbirlerinden farklı bilim dalları olduğunu gösterir.
